Richtlijn huilbaby

Richtlijn excessief huilen bij baby’s

De eerste reacties op de nieuwe multidisciplinaire richtlijn voor baby’s die veel huilen, zijn wisselend. In het veld hoor ik veel positieve geluiden, maar op Twitter, Facebook en diverse weblogs lees ik ook kritische reacties.

Persoonlijk ben ik blij met deze nieuwe richtlijn, het is een grote stap in de goede richting. Een richtlijn is geen wet, maar geeft richting. Een basis, geeft onderbouwing, continuïteit en voortgang van zorg. Deze richtlijn bevat veel verbeteringen t.o.v. de conceptrichtlijnen uit het verleden. Vooral het multidisciplinaire draagvlak, de beoordelingen en beschrijvingen van vele onderzoeken, welke interventies wel/niet effectief of verstandig zijn, de uitgebreide anamnese, het erkennen van ouders en adviezen aansluiten op hun behoeften/visie, borstvoeding continueren en niet van voeding wisselen op basis van alleen huilen, etc.

Er is zeker nog veel om uit te zoeken. Ook dat staat beschreven.

Implementatie

Veel organisaties en instellingen zijn met deze richtlijn aan de slag gegaan en zetten stappen in samenwerking met andere ketenpartners. Helaas zijn er ook regio’s waar dit niet het geval is en nog geen tijd en geld wordt vrijgemaakt voor een gedegen implementatie van nieuwe richtlijnen.

Ketenpartners betrokken bij de preventie, signalering en interventie rond excessief huilende baby's
Klik op de afbeelding voor een groter formaat

De richtlijn biedt een uitgebreid overzicht van wat en wie erbij komen kijken als baby’s veel huilen. Deze richtlijn biedt kansen aan alle zorgverleners (ketenpartners) die betrokken zijn bij de zorg voor zwangeren en baby-ouders om hen kwaliteit en continuïteit van zorg te bieden. Ik heb de hoop dat dit in de toekomst gaat leiden tot meer samenwerking en minder uiteenlopende of tegenstrijdige adviezen.

Ook hoop ik dat nu eindelijk (en serieus) de kennis, ervaring en visie van ouders zelf wordt meegenomen in de contacten met hen.

In de conclusies wordt de wetenschappelijke stand van zaken aangegeven en worden aanbevelingen gedaan voor de praktijk of verder onderzoek.

Inhoud Multidisciplinaire richtlijn Preventie, signalering, diagnostiek en behandeling van excessief huilen bij baby’s

  • Inleiding
  • Definitie van huilen
  • Functies van huilen en hypothesen over de oorsprong van excessief huilen
  • Oorzaken van excessief huilen
  • Signalering en differentiaal diagnostiek
  • Psychosociale problemen
  • Invloed etniciteit
  • Effectieve therapie
  • Beleid bij kwetsbare ouders en kinderen
  • Gevolgen voor baby’s die excessief huilen gevolgen vóór en na de leeftijd van 3 maanden
  • Duur en follow-up van begeleiding aan gezinnen met een excessief huilende baby
  • Anticiperende voorlichting tijdens zwangerschap en kraambed en in de jeugdgezondheidszorg
  • Optimale samenwerking (o.a. gewenste ketensamenwerking en aanbevelingen)
  • Stroomdiagram van de zorg bij excessief huilen
  • Randvoorwaarden
  • Implementatie van de richtlijn en indicatoren
  • Lacunes in kennis

Bijlagen

  1. Model van ouder- en kindregulatie (risico’s en beschermende factoren)
  2. Interactie bij excessief huilen
  3. Voorbeeld 24-uurs dagboek
  4. Inbakeren
  5. Signaleringsinstrumenten en interventies
  6. Ingrijpende gebeurtenissen
  7. Ketenzorg in Nederland
  8. Leden kernredactie en klankbordgroep
  9. Verklarende woordenlijst en afkortingen
  10. Literatuurlijst

Alle 127 pagina’s van deze richtlijn zijn mijns inziens interessant en de moeite waard om te lezen. In dit blog ga ik e.e.a. noemen inclusief mijn aanvullingen en reactie. Dit blog is dus geen volledige samenvatting van de richtlijn. De richtlijn zelf is eigenlijk al een samenvatting van de stand van zaken; van op bewijs gebaseerde inzichten en aanbevelingen die zorgverleners in staat stellen om goede zorg te verlenen. Ook is er door de redactie een samenvatting gemaakt, maar als je je serieus wilt verdiepen, raad ik je aan om de gehele richtlijn te lezen.

Inleiding

In de inleiding staat o.a. “De beleving van het huilen door de ouders is het uitgangspunt” Precies! Weg met die regel van 3 * Geef aan als je de zorg voor je baby zwaar vindt! Dat is geen schande, je bent niet de enige (al lijkt dat misschien wel zo). Bezorgdheid, stress en gevoel van tekortschieten kunnen gemakkelijk toeslaan als je baby veel huilt. Zeker als je zorgen hebt gehad tijdens de zwangerschap of een stressvolle bevalling, dan heeft je draagkracht al behoorlijk onder druk gestaan.

Waar ligt dé grens? Die is persoonlijk. Als jij ‘m voelt, trek jij aan de bel.

* In het verleden werd de regel van 3 gebruikt: een baby was een huilbaby als hij meer dan 3 uur per dag voor meer dan 3 dagen per week en voor meer dan 3 weken huilde.

Als je voor het eerst vader of moeder wordt van zo’n klein hummeltje, dan weet je dat huilen, krampjes, spugen en onderbroken nachten er bij horen. Maar hoe het vóélt als je nachten niet hebt geslapen, overdag hele dagen met je baby op de arm loopt, dat weet je pas zodra je baby een paar weken oud is. Heel sneeky sluipt onzekerheid je leven (en je lijf) binnen.

Advies dat past

Richtlijn: “De adviezen moeten aansluiten bij de behoeften van ouders en kind, en passen bij de visie van ouders op de zorg voor hun kind.”

Mee eens! En dat vraagt kennis, inlevingsvermogen en communicatieve vaardigheden van een professional. Maar ouders kunnen zichzelf ook helpen! Probeer te omschrijven wat jij belangrijk vindt voor je kindje, wat haalbaar is in jullie situatie, geef aan wat je zelf ervaren, gelezen of gehoord hebt. Laat je niet met een kluitje in het riet sturen, vraag om verduidelijking, om uitleg, om onderbouwing. Als je goed geïnformeerd bent, kun je beter kiezen wat bij je past en dat straal je ook weer uit naar je baby. Ouders willen het graag goed doen, maar geef jezelf de ruimte om te mogen leren en ontwikkelen in het ouderschap!

Dat adviezen moeten aansluiten betekent niet ‘U vraagt, wij draaien’ maar ouders mogen van deskundigen wel verwachten dat ze voldoende en actuele kennis hebben en uniforme adviezen geven die gebaseerd zijn op wetenschappelijk onderzoek en een breed draagvlak hebben. Ik kom hier aan het einde van dit blog nog op terug.

Totstandkoming richtlijn

In 2001 ging een werkgroep binnen de LCOKZ (nu Actiz) aan de slag met de nota ‘Het inbakeren van een zuigeling, een advies’. Wetenschappelijke ondersteuning kwam via het WKZ onderzoek (tot 2005). De nota werd verbreed tot een richtlijn. De Standaardprocedure JGZ-richtlijnen bestond toen nog niet. Na oprichting van de Richtlijn Advies Commissie werd in 2007 de procedure veranderd. De conceptrichtlijn werd verbeterd, maar na kritiek vanuit NIP, KNOV en NVL werd dit concept aangehouden.
In 2008 begon TNO te werken aan deze multidisciplinaire richtlijn. Aanbevolen wordt om de JGZ (Concept)richtlijn te vervangen door deze richtlijn.

De redactie van de richtlijn heeft zeer uitgebreid literatuuronderzoek verricht naar reeds bekende onderzoeken, daarnaast heeft zij samen met een grote klankbordgroep ‘de’ praktijk in kaart gebracht om zodoende tot conclusies en aanbevelingen te komen.

Knelpunten en uitgangsvragen:

  1. Er is onvoldoende bekend over de functies en oorzaken van huilen bij baby’s.
  2. Excessief huilen kan leiden tot diverse secundaire problemen, zoals arbeidsverzuim of kindermishandeling.
  3. Er is onvoldoende bekend hoe vaak excessief huilen voorkomt bij baby’s van verschillende etniciteiten.
  4. Wat zijn de positieve en negatieve effecten van de verschillende therapieën bij excessief huilen?
  5. Zorgverleners en ouders zijn onvoldoende geïnformeerd over de contra-indicaties van inbakeren, het tijdstip en de methode van afbouwen, en/of passen de methodiek incorrect toe.
  6. Lokt excessief huilen onnodige voedingswisselingen uit? Denk aan: voedingswisselingen van borst- naar kunstmatige zuigelingenvoeding of van de ene kunstmatige zuigelingenvoeding naar de andere?
  7. Er bestaan geen duidelijke afspraken over vorm en duur van follow-up van baby’s die excessief huilen en hun ouders/verzorgers.
  8. Er is onvoldoende bekend over werkzame methodieken ter preventie en aanpak van excessief huilen van zuigelingen van ouders uit subgroepen in de maatschappij. Denk aan: ouders met psychische problemen, psychische stoornissen, allochtone ouders, asielzoekers, tienermoeders, ouders met een lage ses, multi-probleem gezinnen, etc.
  9. Uit onderzoek is gebleken dat baby’s die na de leeftijd van 3 maanden nog excessief huilen een risicogroep vormen voor problemen op lange termijn en dat er onvoldoende begeleiding is voor deze groep.
  10. Welke anticiperende voorlichting tijdens zwangerschap en kraambed is van invloed op de preventie en behandeling van excessief huilen?
  11. Gebrek aan afspraken en samenwerking tussen ketenpartners kan leiden tot onjuiste/onnodige verwijzingen, onnodige opnames, overdiagnostiek of juist gemiste diagnoses.

Wil je de gehele richtlijn downloaden (pdf) en lezen? Klik hier

Doel richtlijn

Verbetering van en eenduidigheid in zorg aan baby’s die excessief huilen.

Hoeveel baby’s huilen veel?

5 – 40% van de baby’s huilt excessief, afhankelijk van gekozen definitie.

Colic baby (2.11 min.)

Waarom huilen baby’s en hoe komt het dat sommige baby’s heel veel huilen?

Richtlijn: “Zorg door en contact met de moeder is bij zoogdierbaby’s essentieel voor overleving (Newman 2007) en heeft dus ‘survival value’ (Zeifman 2001b).”

Er wordt onderscheid gemaakt in twee typen op het land levende zoogdieren: Caching species en carrying species. Mensen behoren tot het laatste type.

“Cross-culturele studies onder pasgeborenen, tonen aan dat bij deze groep minder huilen voorkomt, wanneer ouders een verzorgingsstijl hanteren waarin meer plaats is voor fysieke nabijheid.” Ook is er een verband tussen direct huid op huid contact tussen pasgeborenen en moeder na de geboorte en minder huilen ten tijde van het contact.

“Opvallend en uniek voor mensenbaby’s is dat zij soms blijven huilen, ook nadat de scheiding van moeder en kind ongedaan is gemaakt. Dat verschijnsel wordt ‘ontroostbaar huilen’ (unsoothable crying) genoemd.”

Het lijkt er op dat er een samenspel van factoren ten grondslag ligt aan excessief huilen. Factoren: huilen is normaal voor een baby, er kan sprake zijn van ziekte of pijn, onrijp zenuwstelsel, vierde trimester, natuurlijke selectie (evolutie) of inadequate zorg.

Mijn aanvulling: Ik hoop dat er in een volgende versie van deze richtlijn meer informatie (studies en ervaring) opgenomen gaat worden over huid-op-huid contact, nabijheid en dragen op een gezonde manier die past bij westerse gewoonten.

Mogelijke lichamelijke oorzaken van huilen en onderzoeksbevindingen

Reflux

  • Baby’s met reflux huilen net als baby’s zonder refluxklachten.
  • In onderzoek geen relatie gevonden tussen reflux en huilen.
  • Baby’s die vanwege matige GER omeprazol kregen, vermindering van klachten, maar niet minder huilen.

Urineweginfectie

Vaak aspecifieke symptomen, o.a. veel huilen. Zeer zeldzaam, wel onderzoek mogelijk naar bacteriën, leukocyten en erytrocyten om infectie vast te stellen.

Koemelkeiwitallergie (KMA)

Koemelk allergie komt naar schatting bij minder dan 1% (0.6-0.9%) van de zuigelingen voor en gaat meestal vanzelf weer over. Naar schatting verdraagt op de leeftijd van 1 jaar 75% van de kinderen weer gewoon koemelk en op de leeftijd van 4 jaar 90% . Koemelkallergie bij volwassenen is zeer zeldzaam. Als de gezinsanamnese positief is voor atopie kan KMA mogelijk de oorzaak zijn van het overmatig huilen van een baby.

KISS

  • Geen evidence voor bestaan van het KISS-syndroom.
  • Behandelingen niet altijd zonder risico.

Overige verbanden

Roken

Baby’s hebben twee maal zo hoge kans op excessief huilen als moeder in de zwangerschap gerookt heeft of in de eerste 8 maanden na de bevalling. Ook roken door vader geeft verhoogde kans (ook na correctie voor andere factoren).

Depressiviteit en sociale stressoren

  • Stress is van invloed op de draagkracht en de perceptie van huilen.
  • Excessief huilen vergroot draaglast > vicieuze cirkel.
  • Problemen bij bevalling > verhoogde kans op baby die veel huilt.
  • Moeder met huilbaby heeft een verhoogde kans op het ontwikkelen van een depressie, ook nadat het huilen is afgenomen.

Eerste kind

Moeders met eerste kind geven vaker aan dat hun baby excessief en vaker huilt dan moeders die meer kinderen hebben.

Verloop huilen

Excessief huilen neemt, net als ‘gewoon’ huilen in de meeste gevallen (85%) af na de 3e maand.
(Bij 15% dus niet!)

Signalering / anamnese

Als ouders vragen hebben over de onrust/het huilen van hun baby, dan hoort een professional oog en oor te hebben voor (anamnese):

  • Zwangerschap, geboorte, voeding, groei, ontwikkeling
  • Huilen, hoe, wat, waar, wanneer, gevolgen
  • Vragen van de ouders, hoe het gaat met de ouders en de baby
  • Wat ouders tot nu toe hebben geprobeerd, plus effect
  • Wat kunnen de ouders aan?
  • Verwachtingen, inzicht, kennis en ervaring van de ouders
  • Is baby te troosten, verschijning en gedrag kind, interactie ouder/kind
  • Uitvergroten dagdeel van voeding tot voeding
  • Inzicht geven door spiegelen uitvergroot dagdeel
  • Wat vinden ouders belangrijk, rol partner, netwerk
  • Zelfreflectie
  • Ingrijpende gebeurtenissen, rouw

Dus ouders: Laat je niet afschepen met een plat antwoord als: Laat maar huilen. Vraag om of zoek naar een deskundige die naar je luistert, die samen met jou de situatie wil uitpluizen, die informatie en adviezen op maat kan geven, deze kan onderbouwen en die je kunt bereiken als je achteraf nog vragen hebt.

Dus professionals: Ook al hoort huilen bij een baby, bagatelliseer en onderschat nimmer de impact, het gevoel van machteloosheid, de wanhoop en de bijbehorende vermoeidheid voor ouders!

Diagnostiek

Zelden lichamelijke oorzaak (< 5% van baby’s die veel huilen)

Mogelijke lichamelijke oorzaken van huilen:

  • Pijn, bijvoorbeeld t.g.v. oorontsteking
  • Urineweginfectie bij ernstig excessief huilen onder 4 maanden
  • Koemelkallergie bij een positieve gezinsanamnese voor overgevoeligheid

Overig aanvullend onderzoek heeft geen meerwaarde indien anamnese, lichamelijk en urineonderzoek normaal zijn.

Psychosociale problemen

“Excessief huilen kan veel stress veroorzaken en ouders tot wanhoop drijven. Het excessieve huilen kan leiden tot verstoorde interactiepatronen en gevoelens van onzekerheid.” Ontwricht gezinsleven, sociaal isolement, relationele problematiek, onverwerkte jeugdervaringen; in een situatie waarin een baby overmatig veel huilt loopt op een gegeven moment alles door elkaar. Dit kan tot ernstige gevolgen leiden.

In Nederland zegt 5,6% van de ouders hun baby wel eens te hebben geslagen, geschud of gesmoord omdat hij huilde. “SBS (Shaken Baby Syndroom) is een ernstige vorm van kindermishandeling en kan leiden tot zware handicaps of zelfs tot de dood. (…) Het schudden van een baby gebeurt vaak meer dan eens juist omdat een baby dan (tijdelijk) stopt met huilen.”

Interventies

  • Luisteren, doorvragen, erkennen, geruststellen, informeren
  • Overleg met ouders over de te zetten stappen
  • Vader betrekken bij hervinden gezinsbalans
  • Informatie over normale huilpatroon
  • Informatie over co- en zelfregulatie
  • Preventie Shaken Baby Syndroom
  • Prikkelreductie in combinatie met regelmaat en voorspelbaarheid
  • Inbakeren
  • Video Home Training
  • Babymassage

Interventies – voeding

  • Melk zonder lactose: geen effect
  • Caseïne gehydrolyseerde melk of sojamelk: onvoldoende studies
  • Wei gehydrolyseerde melk: KMA protocol
  • Een ‘late’ voeding aanbieden tussen 22-23 uur of ’s nachts voeding uitstellen heeft nauwelijks effect
  • Geef je baby geen venkel- of andere kruidenthee.
  • 70% van de baby’s krijgt tenminste 1x (soms 8x!) een andere soort voeding in de eerste 4 maanden.
  • Niet van voeding wisselen op basis van alleen huilen.
  • Borstvoeding bij veel huilen continueren!
  • Samen met een lactatiekundige klachten in kaart brengen en oorzaak aanpakken. Sommige lactatiekundigen hebben veel ervaring met refluxklachten. Meestal verbetering mogelijk met goed borstvoedingsmanagement. *

* Dit laatste is een persoonlijke toevoeging.

Interventies – overig

  • Babymassage: heilzaam voor ouder-kind-interactie, enige evidence wijst op invloed op slaap, ontspanning en positief effect op hormonen die van invloed zijn op stress. Geen onderzoek dat aantoont dat huilen vermindert.
  • Dragen: geen consensus dat dragen bij excessief huilen effectief is, dan wel nadelige gevolgen heeft.
  • Chiropractie, spinale manipulatie: geen vermindering van huilen op huilen, niet zonder risico.
    Wat is kaf wat is koren? Moeilijk voor ouders in te schatten of te beoordelen?
  • Infacol heeft geen invloed op huilen.
  • Meer onderzoek is gewenst naar zogenoemde complementaire interventies.
  • Probiotica: mogelijk effectief, meer onderzoek gewenst.

Mijn aanvulling: Wil je je baby inbakeren of dragen, kies dan voor goed materiaal, leer veilige technieken en ken de aandachtspunten.

Baby’s ouder dan drie maanden

Ongeveer 5% van de baby’s die excessief huilen, huilt bij 5 maanden nog steeds excessief.
Huilen in de eerste maanden kan van invloed zijn geweest op de relatie tussen de ouders. Bij sommige ouders komen depressieve gevoelens en aanhoudende moeheid voor.

Anticiperende voorlichting

“Baby’s van moeders die in de zwangerschap al aangaven dat je een baby kunt verwennen door het vaak vast te houden, huilen significant meer. Ongeacht of de ouders hun baby daadwerkelijk meer of minder vasthielden.”
“Oververmoeidheid leidt tot concentratieproblemen, angst de baby iets aan te doen, depressieve symptomen en een verstoorde interactie tussen kind en moeder.”

Aanbevelingen o.a.
Informatie over normaal huilgedrag.

Mogelijkheden voor hulp in de kraamtijd en tijdens het (JGZ) zuigelingenhuisbezoek bespreken. Ouders aanmoedigen om contact op te nemen als zij vragen hebben over het huilen van hun baby.

Huilen betekent niet altijd honger of pijn, kan ook duiden op onbehagen of stress. Troosten mag en hoeft niet gericht te zijn op het stoppen van huilen, maar op baby’s behoefte.

Ook anticiperende voorlichting bij ontslag prematuur of dysmatuur geboren baby’s. Bijvoorbeeld de ‘verlate’ huilpiek die meestal thuis alsnog optreedt, dit is inherent aan de groei en ontwikkeling van de prematuur en niet een gevolg van de verzorging door de ouders. Het huilen van dysmatuur geboren baby’s klinkt doorgaans hoog en indringend.

Geef ouders informatie over lichaamstaal, leer hen hun baby te zien en te verstaan!*
* Persoonlijke aanvulling

Optimale samenwerking

Voor optimale samenwerking is het wenselijk dat alle professionals werken volgens het stroomschema
Klik op de afbeelding voor een groter formaat

Voor een optimale samenwerking is het wenselijk dat alle professionals werken volgens het stroomschema (Klik op de afbeelding voor een groter formaat).

In bijlage 7 van de richtlijn kun je een goede beschrijving vinden van de ketensamenwerking.

De laatste constatering van de richtlijn:
“In de JGZ/Centra voor Jeugd en Gezin wordt gewerkt met uiteenlopende programma’s. Welk programma wordt gebruikt is deels afhankelijk van wat de gemeente ‘inkoopt’. Dit kan leiden tot zorgverlening die niet per definitie het beste resultaat oplevert voor het kind en de ouders.”

De aanbevelingen maken mij dan weer blij, als deze (grotendeels) uitgevoerd gaan worden, zal dit de kwaliteit van zorg voor baby’s en hun ouders enorm ten goede komen!

Tot slot nog een persoonlijke noot voor ouders die dit blog hebben gelezen

Als je het gevoel hebt dat je leven alleen nog maar uit regeldagen en ‘sprongetjes’ bestaat, kun je je best wanhopig voelen en misschien weet je niet meer wie of wat je moet geloven. Richt je dan op één of hooguit twee deskundigen in wie jij vertrouwen hebt. Mensen die goed naar je luisteren, geduldig zijn en je onderbouwde informatie geven.

En ja, je kunt pech hebben dat je van een jeugdarts of – verpleegkundige te horen krijgt: Laat je baby maar even huilen. Of: het aantal voedingen is teveel. Of iemand die meer oog heeft voor het groeilijntje dan voor jouw baby en jouw vragen. Hier kan geen enkele ouder wat mee! Ga er niet mee akkoord, raap je moed en energie bij elkaar en sta voor jezelf en voor je kind. Vraag aandacht, vraag onderbouwing, wees assertief of vraag om een andere arts of verpleegkundige.

Als je vader of moeder bent geworden, komen er waarschijnlijk krachten in je naar boven die je niet eerder van jezelf kende. Maak daar op een volwassen en verstandige manier gebruik van zodat het jezelf en je baby ten goede komt. In Nederland is veel zorg en kennis beschikbaar. Misschien klikt het niet met de persoon die je treft, maar dat betekent niet dat je niets hebt aan ‘het’ consultatiebureau. Er zijn goede cb-profs, dwing dat geluk maar af. Het is fijn en mogelijk! om een huisarts en een cb te hebben waar je je gezien, gehoord en gerespecteerd voelt.

 

Lees meer

Onrustige baby, bij wie kun je terecht voor tips en adviezen?

Onrustig slapen / naar oortje grijpen geen symptomen oorontsteking bij baby
 

Sylvie deed de hbo-opleiding verpleegkunde en werkte in diverse velden van de gezondheidszorg. Als moeder ontdekte zij in 1999 inbakeren, toen haar derde kind oververmoeid en overprikkeld was geraakt. In 2001 startte Sylvie de site inbakeren.nl en tien jaar later ging zij ook bloggen. Over lichaamstaal van baby’s en over huilen, voeden en slapen. Aangemoedigd door de positieve reacties van ouders op haar blogs en schrijfstijl, schreef zij in 2015 het boek Slapen als een baby. Vanwege andere werkzaamheden droeg zij in 2023 deze website over. De berichten blijven bestaan. Tegenwoordig is er - meer dan ooit - behoefte aan basisinformatie.

3 reacties

  • Sylvie

    @Henrike, zonder oordelen blijven luisteren en kijken, dan komen we een heel eind. Een uitdaging, moeilijk, maar tegelijkertijd dé manier om kwalitatief goede zorg te (blijven) verlenen.

    @Kiki, dit blijft me zeker boeien. Gaat over meer dan huilen, eten en slapen. Dit gaat om de start van steeds weer een nieuw leven… die basis… zó belangrijk.

  • Kiki

    Poeh Sylvie, wat heb je er weer onwijs veel tijd en aandacht aan besteed!! Het onderwerp blijft je boeien. Dank voor alle nuance die ik in alle andere reacties gemist heb!

  • Henrike ter Horst

    Goed, genuanceerd blog. De richtlijn is op veel punten verbeterd, hét uitgangspunt is het unieke ouder-kind-koppel, ouder en kind staan centraal, en moeten gehoord en geholpen worden. Je geeft terecht aan: een richtlijn is geen wet, maar geeft richting. Voor elke situatie kan de richtlijn richting geven, de tijd van ‘elk kind (ouder) hetzelfde advies’, en ‘laat maar rustig even huilen’ als standaard-advies moet echt voorbij zijn.